|
|
A sikel deg u mezruy en tira ta libikumazight.
Ta nezsruft en Tamazgha dee a dlis meqquren deg ye ette arue u mezruy en i mazighen. Tira ghef u zseru dee a nagee en te gherma ta mezwarut ee esse bedden i mezdagh i menzue ghef u ackal en Taferka u gafa.
Deg u sebter ea, ur ad ne sawele ghef eu unughen ed i zmulen ge etu reshemen ghef i ghuliden, ad ne sawele kan ghef u mezruy en tira ed i sekkilen seg te libiyt ar tifinagh.
Ne eqqeere ta libiyt negh ta numidyt ie tira ti qburen ye esse xedeme u gheref a zsuran a mezwaru en Tamazgha, a zsuer en medden mi ee eqqeeren assa: i mazighen. Ta libiyt ea, ur ee bedtuen attas i sekkilen enes seg te nezsruft gher tayedt, macka ckra en kuzs i sekkilen kan ae' ge ädjeen i musnawen ee ette ezseeren a mexulaf ger te libiyt en u nzsul (Dzayer, Merrok, Tiknarayen) ed te lybiyt en u gemudt (Tunes, a gmudt en Dzayer) negh ta libiyt en Sahara. Macka, ee guten i sekkilen ge mexulfen ger te libiyt ta qburt ed tifinagh ta mirant.
Ee äfeen wid ge rezzun ghef i ghuliden 'eg ete ette arue te libikumazight ta qburt 1300 en u dris deg te muret en Taferka u gafa. I drisen agi ee elleen akw qbel el-islam. Attas en i drisen yadten en te libikumazight ta maynut ee ety esseenen deg Sahara. Dee tira en Tifinagh es ette aruen i muhagh ed i mazighen akw assa. Tira agi ee ellent ghef i ghuliden deg Dzayer ed Merrok, ar Tunes ed Libya, Niger... Ta muret ta qburt en i gelliden en Numidya. Deg idegg en Dugga (Tunes), ye ellee u zsekkau en Massenesen ed win Misipsa, fellasen ee etu aruen i drisen es te libiyt ed u suqqel enesen gher te fniqt.
Tira en Azib en Ikkis (Atlas meqquren) degs 16 en i sekkilen en te libikumazight, ge ette aruen ghef u ratak (seg äfella es izdar). I sekkilen ea, ee elleen aguns en u gezzay en yuen u rgaz. G. Camps ye eqqeere belli a rgaz en Azib en Ikkis ye ellee seg u kud en u anas. Macka, attas en i musnawen ee ette ezseeren is ta libikt en Atlas meqquren dee i sekkilen i qburen ge zemren ad awdten ar 1600 BP.
Akken ad ne ezsere a mexulaf ger te libiyt en u nzsul ed tin u gmudt, akken ad ne ezsere a mexulaf ger te libiyt ed te finiqt, the zemerem ad the rzum gher ideggen ea:
http://www.proel.org/alfabetos/tifinagh.html
http://www.abcsearch.com/cgi-bin/search/cobrand.fcgi?Terms=tifinagh
http://www.proel.org/alfabetos/libico.html
http://www.ancientscripts.com/berber.html
G. Camps ed i musnawen i miranen, ee ette ezseeren deg u zsuer a mawal en tifinagh mashi dee TFNQ. Wiyadt ee ette enneen is ta libiyt ete ellee deg te nezsruft en Taferka u gafa seg 1500 BP (M. Hachid). 80% en tira en te libiyt deg te nezsruft ete ette arue ghef u ratak (seg äfella es izdar, negh seg izdar es afella), mashi ghef u glawiy amma te finiqt negh amme tira yadten (H. Skounti). Wiyadt ee ette enneen belli i sekkilen en te libiyt ee munen ed i gezzayen en tafukt ghef i deraren en Atlas (2000 BP). Kuzs en i sekkilen kan aey 'eg ete rwase te libiyt tira ta finiqt. Kuzs en i sekkilen drusen iwaken ad ne eqqeere belli tira en tifinagh ete effeghe edd seg te finiqt...
I musnawen en tura, ee eqqeeren akw belli a zsuer en i sekkilen en te libiyt dee ta nezsruft en Taferka u gafa, mashi dee la Phencie aken ee ghalen wid ge rezzun idtelli ghef u mezruy en Tifinagh.
Seg te libikumazight ar tifinagh
Assa i mazighen ee eqqeeren: Tira en te libiyt ur ett edd ee äweyen i mezdagh en Taferka u gafa seg ghur wiyadt, tifinagh dee tira ta zsurant en te nezsruft seg dat u mezruy. Tifinagh dee i sekkilen i qburen en i mezdagh en tiniri seg ta zwara en tudert, ee ellent ghef u zseru seg Siwa ar Tiknarayen.
Ee esse nulfuen edd i Sumariyen tira enesen seg 3300 BP. I masriyen en Nil ee esse nulfuen edd i hiroglifen seg 3100 BP. Ma i libiyen (i mazighen i qburen) ee esse nulfuen edd ta libiyumazight (tifinagh) seg 2000-1500 BP. I Finiqiyen nutni, ar 1300 BP ae' ee edd esse nulfuen tira enesen.
Qbel ad edd ee eduun i feniqiyen gher Taferka u gafa, ee elleen i gduden en te nezsruft ee sawalen ta libiyt. Tutlayt agi dee a zsuer en te mazight, ete ellee es tira enes qbel ta finiqt. Ur ne essene amek ete mghur tira en te libiyt seg i sekkilen i mezwärue, macka, ne essene is ee elleen seg te zwara en u kud en i meksawen (1300 BP) qbel ad ee terreshen deg te muret akw en Taferka u gafa.
Attas en i musnawen ee eqqeeren belli i sekkilen en te libikumazight ee ekkeen edd seg i zmulen ed i sekkilen ge etu reshemen ghef u zseru en Taferka u gafa. Aya, ye skeene es tidett is i mezdagh en te nezsruft ee elleen ee sawalen gerasen, macka ee bduen ee snulfueen edd i zmulen ed tira seg u kud enni.
Wid ge xsen i sekkilen en tifinagh tatrart, ee zemren ad etent edd agmen seg ideggen agi:
http://www.mondeberbere.com/langue/police.html
http://www.club-internet.fr/tilit/lexiquetamazirtfrancais.html
http://www.amazigh.co.uk/Imag/Index.html
http://www.amazigh-voice.com/fonts.html
http://www.dkuug.dk/jtc1/sc2/wg2/docs/n1757.pdf
|
|
|
I sekkilen en te libikumazight. Idegg en Izmeewen. Mammanet (Niger)
I sekkilen en te libiyt ur etu esseneen akw, mazal ne rezzu ghef u namek en ämata degsen. Deg i dlisen ge sawalen ghef u mezruy en tira, ee eqqeeren: ta libiyt ete effeghe edd seg te finiqt, accku tira en te libiyt akken ee zsereen, degs ti rgalen kan amme i sekkilen akw i simitiyen. Ar ee ette ezseeren daegh is ee elleen ckra en i sekkilen deg te libiyt ge rewasen win te finiqt amme: T, S, Y, G. Macka, attas en i musnawen tura ee eqqeeren belli dee i xerriqen... Ta libiyt ur edd ete effeeghe seg te finiqt. Ta libiyt dee tira ta zsurant en Taferka u gafa.
Henri Lhote. Les gravures de l'oued Mammanet. Les Nouvelles Editions Africaines. Dakar. 1979
|
Tira en te libiyt ed te finiqt ghef u zsekka en Misipsa (138 BP)
Ta libiyt ete ellee dee tira tunsibt en u gellid Massinsen ed tin Micipsa... (138 BP) Ee ette aruen eses attas en i drisen ghef i zsekäuen seg u kud enni. Attas en idrisen ghef i zsekkäuen ee munen ed te suqqelt enesen gher te punikt (ta finiqt) negh ta latiniyt.
G. Marcy, "les inscriptions libyques bilingues de l'Afrique du Nord", 1936. |
|
|
|
Ta suqqelt en Evangile ST. MARC gher te masheqt. Societe Nationale Biblique d'Ecosse.
Attas en i ghuliden en te nezsruft deg el Merrok, Dzayer, Libya, Niger, Tiknarayen... ee tckuren es tira en te libikt ta qburt. Tira agi ee munent ed eu unughen en ililuten, i zenkadten, i rhinoserosen... i mudduren i mezwärue ge edderen deg te nezsruft. I mudduren agi, ur ee elleen assa accku ete eqqure te nezsruft seg ta zwara en Neolithik, a kud en dat u mezruy.
Agraw en i Mazighen dee tiddukla ta mezwarut ge esse essenen tifinagh tatrart ie i mazighen akw en u madtal. Ete esse effeghe edd tifinagh seg u nerar en tattut ed tillas gher tafatt ed tira tatrart. Bessaoud Mohend Arav, rebbi ad et ye rhem, netta akw ed i meghnasen en Agraw i Mazighen, ee esse akweyen medden en Taferka u gafa gher te moust ensen ta nazsurt. Ee elleen esse ëffëghen edd ta sghunt "Imazighene", degs ae' ge lemden akw i mazighen tira en tifinagh. Kuw uttun degs ti mesirin en tira es te mazight. Ma essenen i mazighen assa ta moust ensen, dee a jmil meqquren ie medden amme wid akw ge xdemen Agraw i Mazighen.
Neotifinagh (Agraw i mazighen, Paris 1964)
|
A geldun mezzsiyen, Antoine de Saint-Exupery (1940)
ta suqqelt gher te mazight en Hoggar. Ye arue ett es tifinagh El Khaji Ghabdelkader ar Khamid.
a geldun mezzsiyen
(...) Ye ales ie u awal zun dee ckra en te ghawsa ye eleen atig meqquren:
- Deg laanaya ek! Sunegh ayi izimeer...
Ig ye meqqure u drug, ur ne zmere ad ne ennee uhu. Ye kesheme eyi u bhadt, neckk ye aggugen es u gim en i milen ghef te nezsruft 'eg ee zedeghen. E ekkesegh edd yuen u ghanib ed yuet te wriqt deg el-jib ènew.
E cketeyegh edd is e ghereegh ta jèographiyt, a mezruy, tusnakt akw ed te jerroumt. E enneegh as ie u geldun mezzsiyen (es imik en tadtsa) is ur e essenegh ad e sunghegh. Ye ennee eyi:
- Ulash a ghilif. Sunegh eyi izimeer!
Ellig ur djin e suneghegh izimeer, e alsegh as ie te malut mi e essenegh, tin u boa ge eqqenen.
|
|
|
|
Hawad, a medyaz a mazigh seg Niger
Ye ette arue tifinagh ta mazdayt, tira enes ee ette essenent akw deg u madtal.
Tira dee ta kuba enew. Tira dee aggwa meqquren edd ne kuse seg i marawen ennegh. Tafatt en te wengimt en medden ed tikli en te zmert ensen. Tira dee ta mektit, nettat amme eu aman edd ne esse effeghe seg u anu ad ee swen i mudduren. Tira dee tisitt en tidett.
Ye esse effeghe edd Hawad attas en eu amuden en te medyazt. Attas degsen ye ellee es te fransist edd ye essughel seg te mazight. Wid ge ette essenen: Caravane de la soif (1985); Chants de la soif et de l'egarement (1987); Testament nomade (1989); L'anneau-sentier (1989); Froisse-Vent (1991)
La Danse funèbre du soleil (1992); Buveurs de braises (1995)
|
I sekkilen en tifinagh tatrart.
Attas en i sekkilen deg u gemmay en Neotifinagh ur rwasen wid en te libiyt. Ckra degsen ye rwase win te latiniyt negh win taarabt. I sekkilen en u gemmay en Neotifinagh ur ee elleen ger wid ge etu reshemen ghef u zseru. Aya ye ädjee i musnawen en tira en tifinagh deg INALCO ad esse nulfuen a gemmay a trar 'eg ee elleent tifinagh en Sahara, ed ckra 'eg i sekkilen en te libiyt ta qburt.
|
|
|
|
Tifinagh-ircam
Tifinagh dee tira ti mezwarue en i Mazighen. ee elleent di te muret ennegh dat tira en taarabt ed te latiniyt. Ee nulfuen edd dat imir en u gellid Massensen. I Mazighen en imir enn, ee ette aruen tent ghef i zserue, deg ifreen, ghef i gdouren, macka tigwti ghef i zsekkauen: Ee ette aruen fellasen isem en u mettin, ed wi et ye eleen, ed wayen ye xdeme di tudert enes akken ur et ette ettun i nedtfaren.
Tura, ghas i Muhagh aey ge edttefen degsent, isul ar assa ee ette aruen tent; wiyadt adjeen tent akw. Macka, attas seg i Mazighen aey ereen a' ne eqqwel ghur sent, a' tent edd ne sekfele, a' ne ette arue ghas asent. Dee i wtayen ae' edd ye ette eddun ara agh edd ge melen sani ete effegh ta lufet ea:
- Tifinagh dee i sekkilen ae' agh edd adjeen i marawen ennegh,
- taarabt dee i sekkilen en i naragen ennegh,
- ta latiniyt dee wid ge etu essenen deg u madtal.
Etudes et Documents Berberes 11, 1994 pp. 43-53 |
|
|
